Phân biệt sự kiện bất khả kháng và hoàn cảnh thay đổi cơ bản trong hợp đồng

Quá trình thực hiện các hợp đồng trên thực tế có thể bị ảnh hưởng bởi rất nhiều các yếu tố khách quan mà các bên tham gia hợp đồng không thể dự liệu trước được. Trong đó, “Sự kiện bất khả kháng” (“SKBBK”) và “Hoàn cảnh thay đổi cơ bản” (“HCTĐCB”) đều là các sự kiện không mong muốn mà các chủ thể khi tham gia hợp đồng không thể lường trước được và khiến cho việc thực hiện hợp đồng trở nên vô cùng khó khăn dù bên bị ảnh hưởng đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết trong khả năng cho phép. Tuy nhiên, việc xác định đâu là SKBKK và đâu là HCTĐCB sẽ dẫn đến khác biệt trong hệ quả thực hiện hợp đồng cùng với sự thay đổi trong xác định quyền và nghĩa vụ các bên, do đó, cần phải phân biệt được hai sự kiện có nhiều điểm tương đồng này. 

Từ định nghĩa tại khoản 1 Điều 156 Bộ luật Dân sự 2015 (“BLDS 2015”), một sự kiện có thể được xác định là SKBKK khi nó (i) xảy ra một cách khách quan, (ii) không thể lường trước được và (iii) dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng cho phép vẫn không thể khắc phục được. Trong khi đó, HCTĐCB theo khoản 1 Điều 420 BLDS 2015 được xác định khi đáp ứng các điều kiện (i) do nguyên nhân khách quan xảy ra sau khi giao kết hợp đồng mà (ii) tại thời điểm giao kết không thể lường trước (iii) nếu không các bên đã không giao kết hoặc giao kết với nội dung hoàn toàn khác, (iv) nếu không thay đổi nội dung hợp đồng mà tiếp tục thực hiện sẽ gây thiệt hại nghiêm trọng cho một bên dù (v) bên bị ảnh hưởng đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết trong khả năng cho phép nhưng không thể ngăn chặn, giảm thiểu mức độ ảnh hưởng đến lợi ích. 

Hai sự kiện này tưởng chừng rất giống nhau nhưng xét về bản chất, SKBKK và HCTĐCB lại mang nhiều điểm khác biệt. Trong phạm vi bài viết này, người viết sẽ chỉ phân tích điểm mấu chốt để phân biệt hai sự kiện này, đó là mức độ ảnh hưởng của hoàn cảnh sự kiện đến việc thực hiện hợp đồng và hệ quả dẫn đến khi hai sự kiện này xảy ra. 

Đối với SKBKK, khi SKBKK xảy ra, bên bị ảnh hưởng dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng cho phép vẫn không thể nào khắc phục được, ít nhất là trong một khoảng thời gian nhất định. Lúc này bên bị ảnh hưởng không thể tiếp tục thực hiện các nghĩa vụ của mình theo hợp đồng đã giao kết. BLDS 2015 tại khoản 2 Điều 351 có quy định trường hợp bên có nghĩa vụ không thực hiện đúng nghĩa vụ do SKBKK thì không phải chịu trách nhiệm dân sự (trừ có thỏa thuận khác hoặc pháp luật quy định khác). Xảy ra SKBKK cũng là một trong các trường hợp miễn trách nhiệm đối với hành vi vi phạm theo quy định tại điểm b khoản 1 Điều 194 Luật Thương mại 2005 (“LTM 2005”) sau khi bên vi phạm đã thông báo ngay cho bên còn lại về tình huống này và những hậu quả có thể xảy ra theo khoản 1 Điều 295 LTM 2005. Chính vì vậy, việc viện dẫn điều khoản bất khả kháng thường được đưa ra để lý giải về việc không thể tiếp tục thực hiện hợp đồng với xu hướng nhằm chấm dứt hợp đồng và được miễn trừ trách nhiệm, hoặc gia hạn thời gian thực hiện hợp đồng một cách hợp lý để chờ đến khi SKBKK chấm dứt sẽ tiếp tục thực hiện.  

Trong khi đó, đối với HCTĐCB, hoàn cảnh thực hiện hợp đồng lúc này đã thay đổi lớn đến mức nếu vẫn tiếp tục thực hiện hợp đồng mà không có sự thay đổi nội dung hợp đồng thì sẽ gây thiệt hại nghiêm trọng cho một bên, cũng có nghĩa là lúc này, các bên vẫn có thể tiếp tục thực hiện hợp đồng, chỉ là thiệt hại lúc này sẽ quá nặng nề và gây gánh nặng lớn lên cho bên bị ảnh hưởng, làm mất đi cân bằng lợi ích mà các bên đã đồng thuận khi tham gia ký kết hợp đồng. BLDS 2015 cũng đưa ra quy định trong trường hợp HCTĐCB, bên có lợi ích bị ảnh hưởng có quyền yêu cầu bên kia đàm phán lại trong một thời hạn hợp lý, hoặc nếu không thể, các bên có thể yêu cầu tòa án chấm dứt hợp đồng hoặc sửa đổi điều khoản hợp đồng để cân bằng quyền và lợi ích của các bên do HCTĐCB. Tuy nhiên, việc đàm phán sửa đổi hay chấm dứt hợp đồng hay chờ Tòa án giải quyết vụ việc không phải là cơ sở để tạm ngừng thực hiện hợp đồng mà các bên vẫn có nghĩa vụ tiếp tục thực hiện hợp đồng (trừ trường hợp có thỏa thuận khác) theo khoản 4 Điều 420 BLDS 2015. Do vậy, việc các bên viện dẫn đến HCTĐCB thông thường nhằm mục đích vẫn duy trì quan hệ hợp đồng đã thiết lập trên cơ sở các bên đàm phán lại các điều khoản. Trong trường hợp này, các bên thông thường sẽ ký kết một phụ lục hợp đồng, hoặc tham gia vào một văn bản thỏa thuận khác về việc thay đổi, điều chỉnh, bổ sung một hoặc một số nội dung trong hợp đồng đã ký kết để vẫn tiếp tục thực hiện hợp đồng mà quyền và lợi ích của các bên vẫn được đảm bảo thay vì phải chấm dứt hợp đồng. Trường hợp các bên không thể thỏa thuận được nữa về việc sửa đổi hợp đồng, các bên cũng có thể yêu cầu tòa án ra quyết định chấm dứt hợp đồng hoặc sửa đổi hợp đồng. Tuy nhiên, việc sửa đổi này cũng rất hạn chế vì tòa án chỉ có thể ra quyết định sửa đổi trong trường hợp việc chấm dứt hợp đồng sẽ gây thiệt hại lớn hơn so với các chi phí để thực hiện hợp đồng nếu được sửa đổi. 

Để hiểu rõ hơn, các ví dụ sau đây có thể được xem xét. Các bên ký kết hợp đồng cho thuê mặt bằng thời hạn 01 năm với mục đích thuê mặt bằng để kinh doanh dịch vụ ăn uống. Quá trình kinh doanh đang diễn ra bình thường, tuy nhiên, do dịch bệnh đột nhiên bùng nổ, cơ quan nhà nước có thẩm quyền đã yêu cầu tất cả cửa hàng kinh doanh ăn uống đóng cửa trong vòng nhiều tháng để ngăn ngừa dịch bệnh lây lan. Sự kiện này có thể được xác định là SKBKK vì nó xảy ra một cách khách quan, các bên đã không thể lường trước được và Bên Thuê không thể làm gì khác ngoài việc đóng cửa hàng và không thể kinh doanh nữa, dù có áp dụng các biện pháp khử trùng, giữ khoảng cách hay áp dụng bất kỳ biện pháp phòng ngừa nào khác. Trong trường hợp này, Bên Thuê có thể yêu cầu chấm dứt hợp đồng thuê mặt bằng với Bên Cho Thuê trước thời hạn mà không bị xem là hành vi vi phạm hợp đồng và được miễn trách nhiệm do rơi vào trường hợp bất khả kháng sau khi đã thực hiện đúng và đầy đủ nghĩa vụ thông báo, ngăn chặn (nếu có). 

Cùng trong tình huống trên nhưng không phải vì dịch bệnh mà do có vụ ẩu đả từ tư thù cá nhân của các khách hàng trong lúc dùng bữa tại quán, dẫn đến có thiệt hại về tính mạng, làm cho danh tiếng của quán bị ảnh hưởng tiêu cực và lượt khách hàng bị giảm sút nghiêm trọng, dù trước đây, quán luôn thu hút lượng khách hàng rất lớn do có mặt tiền thuận tiện. Sự kiện này có thể được xác định là HCTĐCB vì nó xảy ra khách quan sau khi giao kết hợp đồng thuê, các bên khi giao kết không thể lường trước được về sự thay đổi này, nếu tiếp tục thuê mặt bằng với giá thuê hằng tháng cao như cũ, Bên Thuê sẽ bị thiệt hại nghiêm trọng khi không còn lượng khách hàng như trước, và dù Bên Thuê dù đã áp dụng rất nhiều biện pháp căn ngăn trong quá trình ẩu đả cũng như quảng cáo, giảm giá mạnh, … để thu hút khách sau khi sự việc xảy ra thì vẫn không thể ngăn chặn thiệt hại. Trong trường hợp này, Bên Thuê có thể viện dẫn quy định về HCTĐCB để yêu cầu Bên Cho Thuê điều chỉnh lại điều khoản hợp đồng, chẳng hạn như ký phụ lục về việc giảm giá thuê mặt bằng chẳng hạn, để cân bằng lợi ích của các bên. Đối với yêu cầu của Bên Thuê, Bên Cho Thuê có thể đồng ý hoặc không đồng ý chấp thuận, và trường hợp không thể đàm phán, một trong các bên có thể yêu cầu tòa án chấm dứt hợp đồng hoặc sửa đổi hợp đồng để cân bằng quyền và lợi ích các bên. Dĩ nhiên, trong suốt quá trình đàm phán sửa đổi hay chờ Tòa án giải quyết, các bên vẫn phải tiếp tục thực hiện các quyền và nghĩa vụ theo hợp đồng thuê ban đầu, trừ khi có thỏa thuận khác. 

Như vậy, SKBKK và HCTĐCB đều là những sự kiện không lường trước và nằm ngoài kiểm soát của các bên khi giao kết và thực hiện hợp đồng. Dù vậy, việc phân định rõ các tình huống là rất quan trọng bởi dù có một vài điểm tương đồng trong điều kiện xác định, bản chất của SKBKK và HCTĐCB lại là khác nhau, và hệ quả pháp lý mà hai sự kiện này dẫn đến cũng là khác biệt. 

Chia sẻ: