Quyền tác giả đối với các tác phẩm chuyển thể, cải biên

Với những ai là fan hâm mộ của drama Hàn Quốc hoặc Trung Quốc, có lẽ không còn xa lạ với những bộ phim được chuyển thể từ truyện tranh hoặc tiểu thuyết. Gần đây nhất có thể kể đến bộ phim “Khó Dỗ Dành” – một hiện tượng trên các nền tảng phim trực tuyến, được chuyển thể từ bộ tiểu thuyết đứng hạng nhất trên đài Tấn Giang của tác giả Trúc Dĩ, hay bộ phim “Trung tâm chăm sóc chấn thương chỉnh hình” được chuyển thể từ webtoon nổi tiếng “Severe Trauma Center”, đang dần trở thành hiện tượng toàn cầu. Dưới góc độ của các nhà sản xuất cũng như tác giả gốc, một tác phẩm chuyển thể thành công không chỉ tạo được tiếng vang lớn mà còn góp phần nâng cao danh tiếng và giá trị thương mại cho cả tác phẩm gốc lẫn tác phẩm chuyển thể. 

Tuy nhiên, dưới góc nhìn pháp lý, những tác phẩm được chuyển thể này lại đặt ra nhiều vấn đề liên quan đến quyền tác giả. Liệu tác phẩm chuyển thể được bảo hộ như thế nào? Ai là tác giả hay chủ sở hữu quyền tác giả của những tác phẩm này? Bài viết này sẽ phân tích và bình luận về các khía cạnh pháp lý xoay quanh quyền tác giả đối với các tác phẩm chuyển thể từ tiểu thuyết hoặc webtoon, nhằm làm rõ giới hạn quyền của các bên liên quan và những vấn đề pháp lý có thể phát sinh trong thực tiễn. 

1. Tác phẩm chuyển thể và tác phẩm cải biên được bảo hộ quyền tác giả dưới hình thức nào 

Phim ảnh là một tác phẩm được sáng tạo từ nhiều nguồn khác nhau như tiểu thuyết, truyện tranh… Những bộ phim chuyển thể hay cải biên được xác định là một tác phẩm phái sinh. Tác phẩm phái sinh được định nghĩa tại Luật Sở hữu trí tuệ là là tác phẩm được sáng tạo trên cơ sở một hoặc nhiều tác phẩm đã có thông qua việc dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, phóng tác, biên soạn, chú giải, tuyển chọn, cải biên, chuyển thể nhạc và các chuyển thể khác.(1) Tác phẩm chuyển thể hay tác phẩm cải biên đều được hình thành dựa trên tác phẩm gốc, được xem là một tác phẩm phái sinh, thế nhưng hai định nghĩa này có những đặc điểm tương đối khác biệt sau: 

• Tác phẩm cải biên là tác phẩm được soạn lại, viết lại, chuyển soạn lại hoặc thay đổi hình thức diễn đạt khác với tác phẩm được dùng để cải biên theo mục đích, yêu cầu nhất định trong trường hợp cụ thể.(2) Nội dung tác phẩm cải biên có thể sẽ hoàn toàn khác so với nội dung của tác phẩm gốc.  
• Tác phẩm chuyển thể là tác phẩm được chuyển từ loại hình này sang loại hình khác hoặc tác phẩm được thể hiện bằng thủ pháp nghệ thuật khác với tác phẩm được chuyển thể trong cùng một loại hình. Về bản chất, hình thức của tác phẩm hoàn toàn khác biệt so với tác phẩm gốc, chẳng hạn như tác phẩm được chuyển thể từ truyện tranh sang phim ảnh. Thế nhưng, nội dung được dựa hoàn toàn vào tác phẩm gốc, mà không có sự cải biên.  

Pháp luật các quốc gia không có sự tách bạch giữa tác phẩm chuyển thể hay tác phẩm cải biên, những tác phẩm trên đều được gọi chung là “adaption”. Nhìn chung, một tác phẩm phái sinh sẽ có những đặc điểm sau:(3) 

• Tác phẩm phái sinh được hình thành dựa trên cơ sở một hoặc nhiều tác phẩm đã được hình thành; 
• Hình thức thể hiện của tác phẩm phái sinh khác biệt hoàn toàn so với tác phẩm gốc, vì những tác phẩm phái sinh không là bản sao của tác phẩm gốc. Cần lưu ý rằng, những tác phẩm “mượn ý tưởng” từ tác phẩm đã được hình thành không được xem là tác phẩm phái sinh. Dựa trên nguyên tắc bảo hộ quyền tác giả, quyền tác giả hình thành dưới hình thức thể hiện của tác phẩm, không bảo hộ nội dung/ý tưởng của tác phẩm.  
• Tác phẩm phái sinh phải có tính nguyên gốc: Tương tự như những tác phẩm gốc, tác phẩm phái sinh được chính tác giả sáng tạo nên mà không sao chép bất kỳ tác phẩm nào khác. Cần phân biệt rằng, tác phẩm phái sinh được chính tác giả/hoặc cá nhân, tổ chức được chủ sở hữu quyền tác giả cho phép sáng tạo. Với những trường hợp sáng tạo tác phẩm dưới hình thức là tác phẩm phái sinh nhưng chưa được sự cho phép của chủ thể quyền thì sẽ được xem là hành vi xâm phạm quyền tác giả.  

2. Quyền tác giả đối với các tác phẩm phái sinh  

Sáng tạo tác phẩm phái sinh là một đặc quyền của chủ thể quyền tác giả.(4) Thế nên, với những tác phẩm phái sinh được hình thành không do chủ thể quyền của tác phẩm gốc sáng tạo nên, tổ chức, cá nhân ấy phải được chủ sở hữu quyền tác giả cho phép và trả tiền bản quyền hoặc các lợi ích vật chất khác (nếu có).(5) Thế nhưng, quyền nhân thân của tác giả đối với tác phẩm gốc luôn không được xâm phạm với nguyên tắc quyền nhân thân của tác giả không được chuyển giao. Ngoài ra, nếu như tác phẩm phái sinh xâm phạm đến quyền “Bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm không cho người khác xuyên tạc; không cho người khác sửa đổi, cắt xén tác phẩm dưới bất kỳ hình thức nào gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả”, tổ chức, cá nhân thực hiện tác phẩm phái sinh phải được sự đồng ý của tác giả bằng văn bản.(6) Tóm lại, tác phẩm phái sinh được bảo hộ khi và chỉ khi tác phẩm không gây phương hại đến quyền tác giả đối với tác phẩm được dùng để làm tác phẩm phái sinh.(7) 

Với những tác phẩm được sáng tạo dựa trên một hoặc nhiều tác phẩm được hình thành nhưng hình thức thể hiện tác phẩm “đủ” để hình thành tác phẩm mới, tác phẩm có thể được bảo hộ dưới một tác phẩm độc lập. Thế nhưng như thế nào để được xem là “đủ”, pháp luật Việt Nam hiện hành không quy định về vấn đề này.   

Liên quan đến vấn đề đặt tên của tác phẩm phái sinh, tác giả của tác phẩm gốc là chủ thể có quyền đặt tên cho tác phẩm phái sinh, bởi lẻ quyền nhân thân không thể chuyển giao. Thế nhưng quyền đặt tên của tác giả sẽ không được áp dụng đối tác phẩm phái sinh.(8) 

(1) Điều 4.8 Luật Sở hữu trí tuệ 2005 sửa đổi bổ sung năm 2009, 2019 vào 2022.  

(2) Điều 7.6 Nghị Định 17/2023/NĐ-CP. 

(3) TS. Trần Văn Hải, Bảo Hộ Quyền Tác Giả Đối Với Tác Phẩm Phái Sinh [1], Tạp chí khoa học pháp lý, số 04 (71)/2012, Tr.18-23 và Tr.27, xem thêm tại webstite Bảo Hộ Quyền Tác Giả Đối Với Tác Phẩm Phái Sinh [1] – Thông Tin Pháp Luật Dân Sự. 

(4) Điều 20.1.a Luật Sở hữu trí tuệ 2005 sửa đổi bổ sung năm 2009, 2019 vào 2022. 

(5) Điều 20.2 Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi bổ sung năm 2009, 2019 vào 2022. 

(6) Điều 20.3 Luật sở hữu trí tuệ sửa đổi bổ sung năm 2009, 2019 vào 2022. 

(7) Điều 14.2 Luật sở hữu trí tuệ sửa đổi bổ sung năm 2009, 2019 vào 2022. 

(8) Điều 14.1 Nghị định 17/2023/NĐ-CP 

Bài viết liên quan:

1/ Vấn đề quyền tác giả trong các show truyền hình thực tế

2/ Xâm phạm quyền tác giả đối với tác phẩm điện ảnh

3/ Quyền tác giả và kiểu dáng công nghiệp, quyền sở hữu trí tuệ nào bảo vệ tốt nhất kiểu dáng bên ngoài của sản phẩm?

Chia sẻ: